नेपालको शिक्षा प्रणाली, अवस्था र नियति

बिकाशमा हामी निसन्देह पछाडि छौ, भएका बिकाश संरचनाहरु पनि यति जिर्ण र टिस लाग्दा छन् कि मानौ हामी बिकाशको निर्माणलाइ केटाकेटि पाराले भाडाकुटी खेल्दै छौ। कसैले नेपाल किन बिकाशमा पछि पर्यो भनेर हामीलाई सोध्यो भने कुनै एक तप्काका लागि “जहानिया राणा शासन” र अर्को लागि “राजतन्त्र” भन्ने रेडिमेड उत्तर छ। पछिल्लो पुस्तालाई लागि सोध्ने हो भने “पंचायती व्यवस्था अन्त्य गरेर बिकाशको डोरी समात्न लागेको बेला सत्ता प्राप्तिकोलागि गरिएको माओबादी आन्दोलनको चपेटामा परेकोले” भनि अलि फरक उत्तर आउला। जातीय उत्पीडनका भुक्त भोगी तथा अगुवाहरुलाई सोध्ने हो भने “बाहुनबाद”ले जकडिएको सामाजिक संरचना र त्यसको राज्य संयन्त्रमा भएको पहुचको कारणले भन्ने उत्तर आउला, यसरि नै ठाउँ बिशेष, जाति बिशेष, राजनैतिक विश्वास बिशेष, क्षेत्र बिशेष उत्तर फरक फरक आउछन| यस्ता फरक उत्तरमा आफ्नो मनोकल्पित भावनाहरुका साथ आक्रोश ब्यक्त हुनु सिवाय यस समस्याका समाधानको लागि क्षणिक बहस तथा क्षणिक तदारुकता भन्दा अरु केहि हाम्रो शैक्षिक संरचनाले दिन सकेको छैन| किन भने हामीले निर्माण गरेको शैक्षिक संरचना प्राध्यापक केदारभक्त माथेमाको अनुभबमा भन्ने हो भने हाम्रो शिक्षा प्रणाली जिबन्त नै छैन र हामी उक्त निर्जीव प्रणालीका सजिब साक्षि मात्र भएका छौ|

शिक्षा प्रणाली राम्रो भएन भने आजमात्रै होइन सधै भरिको लागि अन्धो हुन्छौ र हुन पनि आज त्यहि भएको छ। हाम्रा सबै बुद्धिका बिर्काहरु बन्द छन् र हामी नेपाल बिकाश नहुनुको अपजस विभिन्न कालखण्डलाइ दिईराखेका छौ तर ति कालखण्ड कसरि भए त्यसलाई शुक्ष्म रूपमा केलाउन र अबको बाटोलाइ सिधा बनाउन सकिराखेको छैनौ। मन्दिरमा जय जय राम – जय जय कृष्ण भन्दै भजन-कृतन गाउछौ, तर अहिले सम्म किन राम र कृष्णलाइ भगवान भनिएको होला भन्ने उत्तरमा हामी संग रावण र कंशको बध गरिएको वा सीता र सोह्र सय गोपिनीसंगको सम्बन्ध भन्दा बाहेकको अरु कुनै तथ्य छैन। यो तथ्य पनि त्यहि रामायण, र श्री-कृष्णलिला पढेर वा दन्त्य कथा जस्तो सुनेर थाह पाएको हौ। यो बैज्ञानिक युगमा पनि हामि यस्ता दन्त्य कथाहरुमा विश्वास गरेर राम र कृष्णका युगको चमत्कारिक कथाहरुलाई हाम्रो गौरब गाथाको रुपमा प्रस्तुत गर्न तल्लिन छौ। तर तिनीहरुलाइ आधुनिक ज्ञान प्रयोग गरि यथार्थमा बदल्न सक्ने हैसियत हामीले बनाउन सकेनौ तर अरुले यसलाई यथार्थमा परिणत गर्दा देख्यौ हाम्रो पुर्बिय दर्शन कस्तो उत्तम रहेछ भनेर छाती फुलाउन पछि पनि त हट्दैनौ।

शिक्षा नै देश बिकाशको मेरुदण्ड हो। नेपालमा पहिलो बिद्यालय बि.सं. १९०० ताका खोलिए ता पनि १९५७ तिरबाट सर्बसाधारणको लागि खुल्ला गरिएको थियो, त्यो पनि उच्च पदस्त वा दरबारको नजिकका लागि मात्रै थियो, १९७५ तिर क्याम्पस खुले पनि नेपालको शिक्षा प्रणाली कस्तो हुने भन्ने कुरा आधारभूत शिक्षाको लागि १९९० र उच्च शिक्षाको लागि २०१६ सम्म पनि नेपालको नियन्त्रणमा थिएन। “उक्त समय समग्र देश राजनैतिक मुद्धा तिर होमिएकोले देशको शिक्षा कस्तो हुने भन्ने ध्यान नगएको हो” भन्ने एक खालको तर्क आउन सक्छ तर त्यस्ता तर्कहरु बेफ्वाकका तर्क मात्रै हुन्। राणा साशनको अन्त्यपछि देशभर दरबारसंग पहुच हुनेहरुको निगाहमा आफ्नो राजनैतिक स्वार्थ पूर्तिको लागि केहि थान स्कूलहरु निर्माण भएता पनि समग्र देशको समानुपातिक बिकाश गर्नको लागि शैक्षिक संरचनाहरु बन्न भने सकेनन त्यो भन्दा पनि विश्व पश्चिमा उपनिवेशबाट मुक्त भइ आधुनिकीकरण तिर अगाडी बढी राखेको बेला पनि हामी अर्काको उपनिवेश मन्द रूपमा स्वीकार्दै आयौं त्यहि भएर हामीले शिक्षामा केहि थान बिद्यालय बन्नुलाई नै बिकाशको फड्कोको रुपमा अर्थ्यायौ। पंचायतको शुरु देखि पंचायतको अन्य, र गणतन्त्रको युगमा समेत हामीले हाम्रो शिक्षा प्रणाली कस्तो भन्ने कुराको अबधाराना आफैले बनाउन सकेका छैनौ र हाम्रो अबधाराना बनाउनको लागि बिदेशी निकायहरुलाई गुहार्दै आएका छौ र उनीहरुले दिएको सल्लाहलाइ ज्यू हजुर भन्दै स्वीकार्दै आएका पनि छौ। शिक्षाविदहरुलाइ पनि थाह होला बिस्व राजनीतिमा शिक्षाको लागि कति धेरै राजनीतिकरण हुन्छ भन्ने कुरा – किन भने यो एक युगको लागि होइन यो त युगौ युगसम्मको नियन्त्रणको लागि हो, कसैको अस्तित्व गुमनाम बनाइदिनको लागि हो त्यहि भएर बिस्वमा आफ्नो भाषाको लागि, आफ्नो संस्कृति बचाउनको लागि ठुला-ठुला त्याग र बलिदानहरु भएका छन् तर हामी कसैको हेजेमोनी स्वीकार्न बाध्य भएका छौ र हाम्रा त्यस्ता संयन्त्रहरुलाई विभिन्न नाममा अपाङ्ग बनाएर राख्न बाध्य भएका छौ। यो हिजो मात्रै थिएन आज गणतन्त्रको युगमा पनि छ अझै भनौ जननिर्वाचित दुइ तिहाईको सरकार भएको बेलामा पनि छ।

नेपालमा धेरै आन्दोलन भए, कुनै आन्दोलन एक थान प्रधानमन्त्रि फ्याल्नको लागि भए भने कुनै एक थान राजा फ्यालनको लागि, कहिले प्रजातन्त्र ल्याउन त कहिले फेरी त्यहि प्रजातन्त्र पुन: ल्याउन, कहिले कुनै एक व्यक्तिलाइ सडकबाट सत्तारोहण गराईदिनको लागि त कहिले उसैलाई फ्याल्नको लागि। यी सबै आन्दोलनमा कुनै न कुनै रूपमा आन्दोलनको नेतृत्वलाइ राष्ट्रबादीको बिल्ला झुन्ड्याईयो र भबिस्य यहि नेतृत्वमा उज्वल हुने सपना सबलाई बाडियो| तिनै सपनाहरुमा तिनै नेतृत्वहरुमा, तिनै राजनैतिक दर्शनहरुमा कोशी ब्यारेजको कारणले निम्त्याएको पिडाहरु, भन्सारहरु ठप्प भएर आयात निर्यात नहुदा प्याकप्यक्ति परेका पिडाहरु, मेलम्चीको आशामा बसेका प्यासिका पिडाहरु, पन्चेस्वर जस्ता आयोजनाहरु बर्षौदेखि ओगटीएर अन्धकारमा पारिएका सपनाहरुमा साट्न बाध्य भएका छौ। तै पनि हामीले देशको बिकाश गर्छु भन्ने एक थान व्यक्ति भेट्टाएकै छैनौ किन कि हामीले बिकाश र आर्थिक सम्वृद्धि के कारणले हुन्छ भन्ने लहरो पहिल्याएको छैनौ। बिकाशको बिउ रोप्न र सहि दिशामा अगाडी बढ्न लागि सबल नेतृत्व र नेतृत्वलाइ सहयोग गर्ने जनशक्ति आबस्यक हुन्छ। तर हामीले न त नेतृत्व भेट्टाएका छौ न त आबस्यक जनशक्ति। नेतृत्व भेट्टाउन नसक्नुको कारण समग्र परिस्थितिको बोध हुन नसक्ने शिक्षा प्रणाली नै हो। यदि कसैलाई परिस्थितिको बोध हुन सक्दैन, उसलाई कुनैपनि अप्ठ्यारो अवस्थाबाट बाहिर निस्किन वा सजिलो अवस्थामा द्रुत गतिमा कसरि दौडन सकिन्छ भन्ने ज्ञान हुदैन अथवा यस्तो अबस्थामा आफुलाई आबस्यक पर्ने बिज्ञको टिम कस्तो भनेर पनि छुट्टयाउन सक्दैन र कुनै संकीर्ण सोचभएको समुहबाट निर्देशित हुनुपर्ने अवस्थाको सिर्जना हुन्छ। यसरि बाहिरी संसारसंगको पहुचबाट बन्द भएर अन्धो नेतृत्व बन्न पुग्छ। अब भन्नुस अन्धो नेतृत्वले कसरि बिकाशको संरचना बनाउला, उसलाई कसले झाक्झक्याउला? किन भने हाम्रो शिक्षा प्रणालीमा तार्किक बहस सहित निष्कर्षमा कसरि पुग्ने भन्दा पनि ज्यु हजुर भन्दै शक्ति केन्द्रलाइ कसरि रिझाउने भन्ने कुरालाई बढी जोड दिने शिक्षा प्रणाली नै हो|

बिस्वबिद्यालय यस्तो पबित्र स्थलहो जहाँ हुने अध्यन अध्यापन, तथा अनुसन्धानका क्रियाकलापहरुले देशको भबिस्य निर्दिस्ट गर्ने गर्दछ, कुनै पनि सरकारको आगामी कार्यदिशा के हो भन्ने कुराहरुको अध्यन अनुसन्धान मार्फत निर्दिस्ट गर्दछ। यहाँ युवा अवस्थाको तातो जोश भएको र ज्ञानको भोको एक थरिको जनशक्ति हुन्छ भने अर्को निस्वार्थी ज्ञानको खानी हुन्छ, यो शक्तिलाइ राज्यले धेरै भन्दा धेरै उपयोग गर्न सक्यो भने यो जनशक्ति आफैमा उत्कृस्ट बन्दै जान्छ भने छोटो समयमा नै आर्थिक सम्वृद्धि तर्फ अगाडी बढ्न सक्छ। तर हाम्रो बिस्वबिद्यालय यस्तो अवस्थामा छ कि जो समाजमा के भैराखेको छ भन्ने थाह पाउदैन वा कानमा तेलहालेर बस्छ – तर त्यहि देशमा भएका अन्य बिस्वबिद्यालयको गुणस्तर के छ भनेर उक्त बिस्वबिद्यालयका दीक्षितहरुको प्रमाणपत्र प्रमणिकारण गरेर बस्छ किन कि हामीले एक अर्कामा अविस्वास गर्न मिल्ने खालको शिक्षा प्रणाली बिकाश गरेका छौ,  किन कि हामीले शिक्षालाइ नाङ्गलाको व्यापार सम्झेका छौ। त्यसैको एक परिणाम हो हाम्रो कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा अदक्ष बैदेशिक रोजगारीको हिस्सा दिन प्रतिदिन बढेको। तर पनि अझै हामी बिउझेको छैनौ यस्तै हुने हो अर्को सताब्दी सम्म पनि बिउझने छैनौ र सधै जिर्ण अर्थतन्त्र लिएर प्रतिकारमा मात्रै उभिरहने छौ।

१.        २००७ भन्दा अगाडीको कुरा नगरौ! राजा त्रि-भुवनको पनि के कुरा गराई भयो उनि त बल्ल बल्ल राणाको पन्जाबाट मुक्त भएका थिए। राजा महेन्द्रको पालामा बिद्यालय पनि बने, बिस्वबिद्यालय पनि बन्यो तर किताबमा लेखेको कुरा घोकाउने थलो भन्दा अर्को स्थान बनेन त्यसको निरन्तरता आज सम्म पनि छ। बिस्वबिद्यालय किताबी ज्ञान घोक्ने थलो मात्रै होइन यो त देशको चार किल्लाको कवच बलियो बनाउदै देशभित्रका प्रत्येक फुलहरुलाई बास्नादार बन्न र बनाउन सकिने ज्ञान उत्पादन गर्ने स्थान हो। त्यहि बिस्वबिद्यालयमा इतिहाँस, राजनीति, भूगोल, समाजशास्त्र जस्ता धेरै बिषयहरुको अध्यन र अध्यापन गराईन्छ। तर हाम्रो शिक्षा प्रणाली र त्यस शिक्षा प्रणालीबाट निस्केका विद्वत वर्गहरुबाट नेपालको भूभाग कति र नक्सा के हो भन्ने पत्ता लगाउन सकेन। समाचार तिर पढ्न पाइएअनुसार शुरु शुरुमा प्रकाशित भएका नक्सा, कागजपत्रहरुमा नेपालको नक्सा अहिलेको ओली सरकारको अगुवाईमा हालसालै प्रकाशित भए जस्तै थियो रे तर पछि नेपाल सरकार आफैले बनाएको नक्सामा चाहिं छुटेछ| यस्तो सम्बेदनशील बिषयमा गलतलाइ कसरि सहि भनियो र त्यो गलत तथ्यलाइ पाठ्य पुस्तकको माध्यमबाट तत्-पश्चातका सन्ततिहरुलाई किन पढाइयो? र कसरि त्यो बिध्वत वर्ग आफ्नो बिबेकमा बिर्को लगाएर चुप-चाप यत्तिका बर्षसम्म बसिरह्यो र अन्तमा भारतले आफ्नो परिमार्जित नक्सा निकाल्दा फुत्त त्यहि वर्ग निस्कियो? उत्तर सजिलो छ: हामीले हाम्रो लागि शिक्षा प्रणाली बनाएका थिएनौ अरुले बनाइदिएको शिक्षा प्रणालीमा रम्दै थियौ त्यसैले हामीलाई जसले पनि जतिखेर पनि उपयोग गर्न सक्थ्यो त्यसैको उदाहरण हो यो अहिलेको नक्सा प्रकरण।

२.      पृथ्वी नारायण शाहले नेपाल चार जात क्षत्तिस बर्णको सुन्दर फुलबारी हो भनेर भनेका थिए रे! यस सुन्दर फुलबारीलाइ रेखदेख गर्नको लागि नेपालमा धेरै पटक संबिधान लेखिए, कानुन बनाइए, आयोग बनाइए के के भए के के तर प्रत्येक सेकेन्ड कुनै न कुनै व्यक्तिले जातीय छुवाछुतको चपेटामा पर्नु परेको छ| यहि जातीय छुवाछुत अन्त्यलाइ आन्दोलनको आफ्नो मुख्य उद्देश्य मद्धे एक बनाएको मावोबादी आन्दोलनको उद्गम स्थल रुकुमको घटनाले चार जात छत्तिस बर्णको फुलबारी सुन्दर होइन सार्है कुरूप रहेछ भन्ने देखाएको छ| सबै मानब जाति एक हो, तिनै कुराहरु पाठ्य पुस्तकमा पढाइन्छ तर तिनै पाठ्यपुस्तक पढेर व्यक्ति होइन पुरै समुदाय फेरी त्यहि बर्ण र जातीय विभेदबाट माथि उठ्दैन भने त्यो पाठ्यपुस्तक, शिक्षक र शिक्षा प्रणाली माथि प्रश्न चिन्ह उठ्दैन? उठ्छ भने बर्ण विभेदले निम्त्याएको गौर नरसंहार र जात विभेदले नित्याएका व्यक्ति हत्या तथा आत्माहत्याहरुको दोषी को हो? राजनीतिक कारणमा पनि कतै न कतै शिक्षाको प्रभाव हुन्छ, अपराधिक गतिबिधिमा पनि शिक्षाको प्रभाव हुन्छ तर बास्तबिकता के हो भन्ने थाह नपाउनु दुखद हो| यसको बास्तबिकतालाइ अध्यनको बिषयबनाइ सम्बृद्ध समाज निर्माणको दिशामा डोर्याउनु बिश्वबिद्यालयको दायित्व हो भने अध्यन अनुसन्धान गरि नीति निर्माताहरुलाई सल्लाह दिने, र लागु भएको नीति नियमहरुको उपयोगिता बारेमा बिस्वबिध्यालय बहस सिर्जना गर्नु कर्तब्य हो तर कहिले मुख खोल्छ र समाजको वास्तविक अध्यन तिर लाग्छ? कि यहाँ भएका विद्वत वर्ग यस्ता अध्यनहरु “स्नातक तथा स्नातकोत्तर”को थेसिस गल्लिका फोटोकपी पसलमा जस्तै पाइन्छ अनि समाजको अध्यन गरौला भनेर बसेको छ?

३.       कोरोनाको महामारीले बिस्व त्रस्त छ, पहिलो संक्रमण भेटिएको करिब दुइ महिनामा दोश्रो संक्रमण भेटियो| त्यो बिचमा नेपालीहरु बिस्वका उत्कृस्ट खानपान-रहन सहन भएका प्राणीको दाबी दर्शाउने अभिव्यक्तिका साथ कोरोना देखि डराउनु पर्दैन भनेर सामाजिक संजालमा विभिन्न सामाजिक अगुवाहरुको अभिव्यक्ति देखिए तर बिस्वबिद्यालयका प्राध्यापकहरु तिनै सामाजिक संजालको पोस्टलाइ लाइक गर्नु भन्दा बाहेक अरु गरेको केहि देखिएन| डा. गोबिन्द केसीले बर्षौ देखि स्वास्थ्य क्षेत्र तथा स्वास्थ्य शिक्षा सुधारका बारेमा अभियान थालेका थिए तर बिस्वबिद्यालयको तर्फबाट तथ्यमा आधारित डा. केसीले उठाएको माग सहि या गलत छ भन्ने कुराहरु अनुसन्धानहरु देखिएनन् | डा. केसी एक्लै निरिह बनेर राज्यको नीति बिरुद्ध आफ्नो आन्दोलन छेडेका थिए, कुनै अनुसन्धानकर्तालाइ यो बिषय व्यक्तिगत लागेता पनि सामाजिक महत्वको बिषय थियो र यसै कारणले देशको राजनीति तथा सदमा ठप्प समेत भएको थियो| तर अवस्था जस्तोको तस्तै मतलब यसलाई न त हाम्रो शिक्षा प्रणालीले सुधारको योजना दियो न त सरकारले उनको अभियान नै देख्यो| जसको परिणाम हामी कोरोनाको युद्धको अभियानमा भोगिरहेका छौ|

४.       नेपालमा सूचना प्रबिधिको बिकाश दुर संचार नीति सन् १९९७ पश्चात संस्थागत हुन थालेको हो| सन् २००० को सूचना तथा संचार नीतिले शिक्षा क्षेत्रमा कम्युटर शिक्षा तथा सूचना प्रबिधिलाइ अनिबर्य गर्नु पर्छ भन्यो| उक्त नीतिले कम्प्युटर जन्य सामग्रीको आयातमा करलाइ सुन्य जस्तै (१%) गरिदियो| सरकारी संयन्त्रको मार्फत, निजि क्षेत्रको अगुवाई तथा सामाजिक अभियन्ताहरुको अगुवाईमा गाउ-गाउमा इन्टरनेट जोड्ने तथा स्कूलमा इन्टरनेट जोडी बिद्यार्थीलाइ अनलाइन पढ्न सक्ने बातावरणको निर्माण हुन पनि थाल्यो तर प्रत्येक शैक्षिक वर्ष सुरू भएको ६-८ महिनासम्म हुम्ला जुम्ला तिर पाठ्य पुस्तकको अभाबको समाचार पढ्न भने छोडिएन| दुर शिक्षा कार्यक्रम मार्फत शिक्षकलाइ ट्रेनिंग दिएको अनुभब पनि सरकारसंग अनुभब छ, नेपाली शैक्षिक संस्थालाइ इन्टरनेटको प्रयोग गरेर शैक्षिक गतिबिधिहरु गर्न सकिन्छ भन्ने अनुभब आफ्नै आँखा अगाडी नेपाली शैक्षिक संस्थाले गरेको देखेका छन् तर पनि उनीहरुले किन बिगतबाट वा अन्य संस्थाबाट सिक्न सकेनन? इन्टरनेट प्रबिधिको बिकाश संगसंगै विश्वमा भएका प्रबिधि बिकाशको वेबले नेपालमा पनि इन्टरनेटको प्रयोग गरि पठन पठनपाठन गर्न सकिन्छ भनेर ओ.एल.ई नेपाल, नेपाल वायरलेस, तथा मिदास जस्ता संसथाहरुले पाठ्य सामग्रीको बिकाश, प्रबिधि बिकाश तथा आबस्यक संरचना र यस संग सम्बन्धित प्राबिधिक तालिम पनि दिए तर यसमा न त सरकारको ध्यान गयो न त बिस्वबिध्यालयले भबिस्यमा इन्टरनेटको प्रयोग गरेर शिक्षाको बिकाश गर्न सकिन्छ भन्ने आंकलन गर्न सक्षम भयो| यसको मतलब के हाम्रो बिस्वबिद्यालयले अरुले प्रयोग गरेका प्रबिधि प्रयोग गर्न मात्रै सिकाउछ कि भबिस्यमा हुने प्रबिधिको बिकाशको आंकलन गरेर प्रबिधि बिकाश गर्नुको साथै अरुलाई उत्प्रेरणा पनि दिन्छ? यी अहम प्रश्नको सिर्जना हाम्रो शैक्षिक प्रणालीमा भएको त्रुटीले उब्जाएको अवस्थाको उठाएको छ|

५.     विश्वबिद्यालय अध्यन अनुसन्धान तथा प्रबिधि बिकाशको लागि उर्बर भुमि हो| यसले निजि क्षेत्र संगको सहकार्यमा बिकाश गरेका प्रबिधिलाइ बजारीकरण गर्ने गर्दछ त्यहि भएर निजि ब्यापारिक संस्थाहरुले अरबौ डलरका योजनाहरु बिस्वबिद्यालयलाइ दिने गर्दछन तर नेपालमा त्यस्तो खालको सहकार्यको “स” समेत उच्चारण भएको पाइदैन| बिस्वबिद्यालयमा भएका अनुसन्धानका प्रयोगशालाहरु नाममात्रका छन् वा अत्याधुनिक यन्त्रहरु छन् भने तिनीहरुमा माकुराले राजगरिराखेका छन्| यसको कारण श्रोतको अभाब, जनशक्तिको अभाब वा नेतृत्वको अभाव? यी कुराहरुलाई राम्रो उत्तर दिने एक उदाहरण प्राध्यापक केदारभक्त माथेमाको भनाइमा निर्जीव बिस्वबिद्यालयको प्रांगणमा महाबिर पुनको अगुवाईमा संचालित सफल “नेपाल आविस्कार केन्द्र” हो जसले तत्कालिन आबस्यकता देखि दीर्घकालिन आबस्यकतालाइ पुरा गर्नको लागि कसरी प्रबिधि बिकाश गर्न सकिन्छ भनेर छर्लंग बनाएको छ| ६० बर्ष देखि अनवरत लागिपरेको बिस्वबिद्यालयले देखाउन नसकेको “रास्ट्रिय इनोभेसन प्रणाली”लाइ चुनौती दिदै आशाको किरण छरे? आफ्नै प्रांगणमा यस्तो राम्रो काम हुदा त्रि.बि. बिस्वका बिस्वबिद्यालयमा ८०० औं स्थान आएको छ भन्दै गर्ब गर्ने उपकुलपति देखि अझै राम्रो गर्छु भनेर नेतृत्व सम्हाल्ने नया उपकुलपति तथा अन्य बिस्वबिद्यालयको नेतृत्वले कहिले सिक्छन? यसको कमजोरी भनेको हाम्रो शिक्षा प्रणाली हो कि होइन?   

अबको निकाश भनेको हामीले हाम्रो शिक्षा नीतिलाई हाम्रा बिकाशका लक्ष र त्यसका प्राथमिकताको आधारमा पुनर्संरचना गर्नु उपयुक्त हुन्छ। हाल सरकारले शिक्षामा गरेको खर्च बालुवामा पानि खन्याए सरह भएको छ जसको उदाहरण भनेको स्नातक र स्नातकोत्तर गरिसकेका व्यक्तिहरु अदक्ष कामको लागि बैदेशिक रोजगारीमा जानको लालयित हुनु। किनभने हाम्रो शिक्षा प्रणालीले पर्याप्त रोजगारी सिर्जना गर्न सकेको छैन, भएका रोजगारिको संरचनाहरु पनि जिर्ण हुदै छन्। झन् युवा बर्गमा आएको बितृष्णा र नैरास्यताले गर्दा देशको भाबिस्य झन् डर लाग्दो छ। यो जर्जर अवस्थालाइ सहि दिशामा लाउनको लागि नेपालको शिक्षा संयन्त्रलाइ पुनर्संरचना गरौ र देशको नवप्रबर्तनको संरचनालाइ बलियो बनाऔ।